Het Oekraïne referendum: stem! En stem voor!
A.s. woensdag mag Nederland zich in een referendum uitspreken over het Associatieverdrag van de Europese Unie met Oekraïne. Ik roep u op te gaan stemmen en wel voor te stemmen. Hieronder eerst een korte argumentatie, vervolgens een meer uitgebreide onderbouwing voor degenen die daar niet genoeg aan hebben, en tenslotte een lijst met aanbevolen boeken voor wie nog meer wil weten.
Waarom voorstemmen?
Met een voorstem geeft u steun aan een volksopstand geïnitieerd door jongeren, studenten, burgers die genoeg hadden van de corrupte Sovjetsamenleving waarin zij niets te zeggen hadden en niet vrij geacht werden te denken. De overgrote meerderheid van de bevolking, ook in de Russischtalige provincies is voor dit verdrag. Deze mensen verdienen onze solidariteit, zeker als je ook hun dramatische geschiedenis in ogenschouw neemt. Het verdrag geeft hen hoop – ontneem hen dat niet.
In de tweede plaats voorkomt het verdrag dat het land terugvalt in wat Poetin de invloedssfeer van Rusland noemt. Rusland is onder zijn leiding een antiwesterse staat geworden die zich afzet tegen democratie en mensenrechten, en de EU tracht te verdelen en te intimideren. Poetin schrikt niet terug voor het gebruik van excessief geweld, dat laten Georgië, de Donbas en Syrië, en ook het neerschieten van de MH-17 inmiddels wel zien (al zijn er nog steeds mensen die andere complotten zien achter de MH-17 ramp – ik beschouw ze als fantasten die verstrikt geraakt zijn in hun EU- en Amerika-haat). Poetin zal alleen luisteren naar een ferme reactie. Een compromis zal alleen leiden tot verdere destabilisatiepogingen van Poetin richting EU, bijv. in de Baltische staten. Het associatieverdrag is de beste kans om meer stabiliteit te krijgen aan de EU buitengrenzen. En ook bevorderd het de mensenrechten, zoals die van homoseksuelen, in een land waar dit ernstig onder druk staat. Ook deze gemeenschappen vragen ons om hen steun te geven door ja te stemmen.
En in de derde plaats is het ook goed voor de EU en Nederland, al zal dat pas op langere termijn spelen. De ervaringen met de uitbreidingen in Centraal en Oost-Europa tussen 2004 en 2007 hebben ons geen windeieren gelegd.
En de argumenten van het tegenkamp dan?
We lopen ze even af. Het tegenkamp stelt in de eerste plaats dat het land in een burgeroorlog verkeert, en dat de bevolking hopeloos verdeeld is. Dat is eenvoudig weg grote onzin. Er is geen burgeroorlog, maar een Russische interventie. De aanvankelijke aversie van een deel van de Russischtalige bevolking tegen een te pro-Europese koers is door de Russische agressie voor het grootste deel omgeslagen in een verenigde pro-Europese koers.
Het argument dat we daarmee Poetin provoceren is ook onzin, de feiten leren dat Poetin de enige is die provoceert. En hij zal niet stoppen als we wankelmoedig zijn.
Dan het argument dat het land corrupt is, ja dat klopt – net als Rusland overigens. En dat gaat niet veranderen door het land over te laten aan de zgn. Russische invloedssfeer. En het blijft wel liggen aan onze buitengrenzen. Het is van belang dat aan onze buitengrenzen stabiliteit heerst met een democratische rechtsstaat. Het verdrag helpt daarbij al is succes niet verzekerd. Maar dan moeten we meer doen, niet minder. En nogmaals, de Oekraïners vragen ons daarbij om hulp, o.m. met dit verdrag.
Dan het argument dat het verdrag een voorportaal is voor een EU lidmaatschap. In ieder geval is dat nu niet aan de orde. Oekraïne wil het wel, evenals een aantal EU-lidstaten, maar een belangrijk blok van lidstaten heeft dat juist met succes buiten het verdrag gehouden. Het land voldoet ook zeker decennia nog niet aan de criteria. Het argument is meer een schaamlap, want het tegenkamp heeft inmiddels zelf toegegeven dat het hen niet om Oekraïne gaat, maar om de EU. Men wil minder EU of zelfs uit de EU. Dat zou idioot en rampzalig zijn, vooral ook voor Nederland. Nu wordt er over de rug van Oekraïners een campagne tegen de EU gevoerd – laf en hypocriet. Dat dreigt straks nog een vervolg te krijgen omdat het tegenkamp ook weet dat het kabinet juridisch en politiek nauwelijks gevolgen kan geven aan een eventuele overwinning van het nee-kamp. Men is er op uit om dan weer een campagne te voeren met het argument dat weer niet naar het volk geluisterd wordt. Wederom hypocriet.
Ook het argument dat Oekraïne economisch nadeel zou ondervinden van het verdrag. Dit wordt vooral door de SP gebruikt. De SP heeft net als ik grote kritiek op het functioneren van de EU, maar ze willen er – wederom net als ik – ook niet uit. We moeten de EU veranderen, zodat neoliberale dogma’s over bezuinigingen en marktwerking tegenwicht krijgen door garanties voor meer en beter werk, voor goede sociale zekerheid, een goede publieke sector en minder ongelijkheid en armoede. Ook deze strijd moeten we niet over de rug van Oekraïners voeren – zij vragen massaal om dit verdrag, laten wij zelf zorgen dat we de EU verbeteren, dan profiteren daar ook de Oekraïners van. In het verdrag verplicht Oekraïne zich de EU-regelgeving over de markt over te nemen. Maar er wordt ook geïnvesteerd in innovatie, in infrastructuur en het land wordt geholpen zich te weren op de markt.
Het PVV en Geen Stijl deel van de tegenstemmers zijn juist weer tegen die steun. Zij roepen alleen maar eigen volk eerst en grenzen dicht. Daarmee wordt solidariteit met mensen in Oekraïne en met mensen aan de onderkant van de Nederlandse samenleving tegen elkaar opgezet. Overigens draagt de PVV een zware verantwoordelijkheid voor de bezuinigingen en problemen aan de onderkant van de Nederlandse samenleving.
Dan het Partij voor de dieren-argument: Oekraïne voldoet niet aan de standaarden voor fatsoenlijk dierenwelzijn en geeft ruimte voor genetische verandering van landouwgewassen. Dit verdrag verplicht nu juist dat Oekraïne moet voldoen aan Europese standaarden op dit terrein. Het is juist Nederland dat binnen de EU over dit soort zaken slecht presteert. Als we in Nederland slagen die standaarden hoger te krijgen, dan zal dat ook in de EU en in Oekraïne een positief effect hebben. Wederom wordt een strijd die we bij ons zelf moeten voeren nu uitgevochten over de rug van Oekraïners.
Tenslotte het argument dat het verdrag ‘verregaande politieke en militaire samenwerking’ omvat, en ook visumvrij reizen mogelijk maakt vanuit Oekraïne. Ja, het verdrag heeft het ook daarover. De samenwerking is echter wel puur beperkt tot zaken die van Oekraïne een stabiele, democratische rechtsstaat maken, het bouwen van infrastructuur en het opbouwen van zaken als fatsoenlijke belastinginning zonder corruptie. Wat is daar tegen? Integendeel, dat is ook in ons belang. En de militaire samenwerking beslaat alleen dat Oekraïne ook kan meedoen aan internationale vredesmissies elders, en dat ze daar op toegerust is. Bewust is juist iedere betrokkenheid met de militaire strijd tegen Rusland vermeden in het verdrag. En het visumvrij reizen is beperkt tot waar nu het toeristisch visum voor is, voor toerisme en zakelijke bezoeken korter dan drie maanden. Er is geen visumvrije toegang tot de Europese arbeidsmarkt en dus ook niet tot onze sociale zekerheid of zorg.
Het tegenkamp is kortom vooral stemmingmakerij, gemaakt door extreem- en populistisch rechts in een zeer ongelukkig verbond met populistisch-linkse haat tegen alles wat uit Brussel en uit Washington komt.
Waarom wel stemmen?
Ga stemmen omdat een overwinning van het ja-kamp de populisten in de kaart speelt. Het is onzeker of de opkomstdrempel van 30% gehaald wordt, maar juist het ja-kamp is verdeeld tussen wel of niet te gaan stemmen. Niet opkomen is daardoor in het voordeel van het nee-kamp – tenzij uiteraard de drempel inderdaad niet behaald zou worden. Dat is een grote gok en het zal het nee-kamp stimuleren te reageren met dat ‘de democratie’ zo bedreigd wordt. Dat is natuurlijk onzin, maar geeft wel een platform voor een nieuwe populistische campagne.
Ook ik vindt dit referendum een onding. Het gaat de aanvragers volgens eigen zeggen niet om wat voorligt, maar eigenlijk om iets heel anders. Ik heb een bloedhekel aan de Telegraafjongens van Geen Stijl, en de reactionaire nationalisten van PVV en Baudet, en heb weinig zin hun spelletje mee te spelen en ik ben verbijsterd over dat SP en PvdD daarin wel meelopen. Daar komt nog bij dat een nee-stem zoals gezegd nauwelijks gevolgen kan hebben. Het economische deel is al in werking getreden en Nederland kan daar niets meer aan veranderen. Het politieke deel (ca. 5% van het verdrag) zou Nederland in theorie niet kunnen gaan ratificeren, maar Nederland zou zich daarmee compleet belachelijk maken in de EU. Die ratificatie gaat dus sowieso door, met wellicht een enkele aantekening, bijv. dat Nederland vindt dat Oekraïne geen lid van de EU mag worden. Een beschamende vertoning.
En ik was ook al niet voor een raadgevend correctief referendum. Het is vlees noch vis. Raadgevend en dan uitslag kunnen negeren? Het roept vooral negatieve sentimenten op en draagt niet bij tot verantwoordelijkheid nemen maar juist bij tot het ontlopen daarvan. En dan zeker niet over dossiers waar Nederland het niet in zijn eentje voor het zeggen heeft, zoals EU-verdragen. Het enige goede dat uit deze 40 miljoen kostende onzin komt is wellicht dat we deze ondoordachte referendumwetgeving nog eens goed tegen het licht houden.
Maar nu het referendum er is, moeten we ons maar even over onze weerzin heen zetten, ter wille van onze solidariteit met de Oekraïners en ter wille van ons standvastig verzet tegen een Poetin die onze waarden en normen wil bestrijden.
Het uitgebreide verhaal
Toen de corrupte vorige president van Oekraïne, Janoekovitsj, het verdrag onder zware druk van de Russische president Poetin niet wilde tekenen, brak er in het land een volksopstand uit, waarna Janoekovitsj naar Rusland vluchtte, Rusland de Krim bezette en annexeerde en in het uiterste oosten van Oekraïne een schijnoorlog begon met duizenden doden tot gevolg.
Uit welke hoek de wind waait
Het referendum is afgedwongen door een samenwerkingsverband tussen Telegraaf-dochter en populistisch weblog Geen Stijl, het Burgercomité EU (dat deze week toegaf dat Oekraïne hun geen barst interesseert, maar dat zij alles aangrijpen wat het volk tegen de EU kan opzetten – waarna ze dit weer ontkenden, niet op de foto durfden, en toen de journalist dreigde de interviewtape te publiceren er weer gauw het zwijgen toe deed) en het eurosceptische Forum voor Democratie van publicist Thierry Baudet, die dit weekend liet weten het op bijna alle punten eens te zijn met Geert Wilders. Dan weet u wel uit welke hoek de wind waait, populistisch en xenofoob extreemrechts dus, gefinancierd door de Telegraaf – en volgens boze tongen, maar onbewezen, ook door Rusland.
.
Geen toetredingsverdrag
Het verdrag is vooral een handelsovereenkomst, en in tegenstelling tot wat het nee-kamp vaak suggereert staat er niets in over lidmaatschap van de EU voor Oekraïne, ook niet op termijn. Nederland heeft zich daar samen met Duitsland, België, Frankrijk en Oostenrijk ook steeds tegen verzet. Andere landen, met name het Verenigd Koninkrijk, Zweden, Polen en de Baltische staten waren juist daar voor. De laatsten hebben echter verloren. Alle lidstaten van de EU zijn er het overigens over eens dat de toelatingscriteria veel strikter moeten worden toegepast, en dat maakt toetreding van Oekraïne ook daarom voor de eerstkomende decennia een illusie.
Het is wel een bijzondere handelsovereenkomst, Oekraïne verplicht zich om alle regelgeving van de EU over de gemeenschappelijke markt geheel over te nemen. Dus wederzijds geen handelsbeperkingen en precies dezelfde voorwaarden en gelijk speelveld voor alle producenten en consumenten in de EU en Oekraïne. Dat is voor de SP een belangrijke reden om tegen dit verdrag te zijn – de SP wil weliswaar niet uit de EU, maar kijkt wel heel kritisch naar het eenzijdig accent op neoliberale principes in de huidige EU en stelt dat het verdrag daarom juist negatief zal uitpakken voor de Oekraïeners.
Nu valt er inderdaad heel wat kritiek te leveren op de EU: de eenzijdige focus op terugdringen van overheidstekorten, te weinig aandacht voor de sociale pijler met werk, sociale zekerheid en ongelijkheid, marktwerking als panacee voor alle kwalen, etc. Niet voor niets zijn we over de hele EU wel voorzichtig economisch herstel, maar blijft de werkloosheid hoog en groeit de ongelijkheid en de armoede. Maar die strijd moeten we niet over de rug van Oekraïeners voeren, maar zelf in Brussel en vooral in onze nationale parlementen – want daar moeten de Europese ministers hun mandaat halen. Bovendien leert de geschiedenis dat over de hele linie de Oost-Europese lidstaten die toetraden tot de EU na de val van de muur zich heel goed hebben ontwikkeld op vrijwel alle terreinen: werk, levenspeil, nationaal inkomen, etc.
Geen verdeeldheid
Tenslotte hebben de Oekraïners er zelf voor gekozen. Ruim 80% van de bevolking kiest voor partijen die het eens zijn met het verdrag en geven in peilingen aan achter het verdrag te staan. De stelling dat Oekraïne diep verdeeld zou zijn is een door Russische propaganda verspreid sprookje. Ook het overgrote deel van de Russischtalige minderheid is pro het verdrag. En er is ook geen burgeroorlog, het is een regelrechte Russische invasie geweest, zowel op de Krim als in de Donbas in het oosten.
Tegenstanders wijzen op vermeende EU- en Amerikaanse complotten om Oekraïne uit de Russische invloedssfeer los te weken, en lijken soms wel het bewind van Poetin te verkiezen boven dat van ‘Brussel’ en van Obama. Nu kan men best teleurgesteld zijn over wat Obama tot stand heeft gebracht, ik zou toch echt zijn bewind vele malen prefereren boven het Poetin-bewind.
De Rode Mens
Er is in ons land weinig kennis van de geschiedenis van Rusland en Oekraïne en er bestaan veel misverstanden over. Daar komt nog bij dat beide partijen de geschiedenis ook vervalsen voor eigen propaganda doeleinden. De cultuur van angst en verraad sinds de vestiging van de Sovjet-Unie heeft van de meeste inwoners van Rusland wantrouwige individuen gemaakt, die ieder woord zorgvuldig wegen alvorens het met bekenden te delen. Zie het prachtige boek ‘Het Einde van de Rode Mens van de winnares van de Nobelprijs voor literatuur vorig jaar, de Wit-Russische Svetlana Alexijevitsj.
Tientallen miljoenen Russen raakten met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie compleet gedesillusioneerd en stuurloos. De wereld waarin ze waren opgegroeid werd als een grote leugen afgedaan. Troost zochten ze in nostalgie over de Stalin-tijd of in de Russisch-Orthodoxe kerk, die in het geestelijk vacuüm was gesprongen dat het verdwenen communistische systeem had achtergelaten.
Het geloof in een betere toekomst slonk in de tweede helft van de jaren 1990 nog verder. Frauduleuze verkiezingen, de opkomst van de oligarchen die het bezit van de staat zich eenzijdig toegeëigend hadden, de economische shocktherapie, met als dramatisch gevolg de Roebelcrisis in 1998, en de verdere Verelengdung van de bevolking, maakten dat begrippen als democratie en markteconomie hun laatste restje positieve betekenis bij de Russen verloor. Miljoenen Russen werden werkloos. Ingenieurs moesten ineens als bordenwassers of verkopers hun geld gaan verdienen. Er ontstond een maffiose samenleving met criminelen die tot in de hoogste geledingen van het Kremlin wisten door te dringen. In het Westen kreeg men steeds minder aandacht voor Rusland, daar was niets meer van te vrezen, zo leek het.
Poetin heeft in dat klimaat slim ingespeeld op de nostalgici door het stalinistische verleden en het verlangen naar het eeuwige, grootse Rusland van vroeger tot belangrijk onderdeel van zijn machtsspel te maken. Dat was mogelijk omdat Rusland, in tegenstelling tot Duitsland, de confrontatie met zijn verleden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bewust niet was aangegaan. Bij de misdaden was door het intimiderende systeem van verklikkers naar een enorme geheime dienst iedereen die overleefde wel medeschuldig.
Stalins misdaden worden onder Poetin in toenemende mate door de staat gebagatelliseerd en zijn prestaties geprezen, tot en met in nieuwe verplichte geschiedenismethoden op school. Stalin was geen massamoordenaar, dat was een Westers bedenksel, maar een efficiënte manager. Het doet je denken aan de holocaustontkenners, die de efficiëntie van de autowegen, het economische herstel en de toegang van gewone Duitsers tot de auto (Volkswagen) en strandvakanties aan de Oostzee onder Hitler prezen.
De vijftien miljoen Sovjetburgers die in de Goelagkampen zijn omgekomen of met een nekschot door de geheime politie zijn geëxecuteerd, worden nu openlijk beschreven als noodzakelijke offers voor het collectieve doel: het opstomen van het grootse Rusland in de vaart der volkeren. De Tweede Wereldoorlog, die overal in de voormalige Sovjet-Unie nog steeds de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’ heet, staat symbool voor de heldhaftige strijd van de Sovjet-Unie tegen de fascisten. Het was een strijd van broederschap, heldendom en patriottisme. Dit na 1945 zorgvuldig door Staling geschapen beeld domineert nog altijd de staatsmedia, die in hun zendtijd de ene na de andere oorlogsfilm herhalen. Het lijkt een beetje op de cowboyfilms over de verovering van het ‘Wilde Westen’, waarin voor de uitroeiing van de ‘Native Americans’ geen plaats was. In de Russische oorlogsfilms is zo ook geen plaats voor de miljoenen jonge soldaten die door Stalin onnodig de dood werden ingejaagd, niet voor het verdrag dat hij sloot met Hitler en de daaropvolgende Russische invasie in Polen, niet voor de één miljoen Sovjetburgers die crepeerden tijdens de 900 dagen durende blokkade van Leningrad, niet voor het uitblijven van steun aan de opstand in het Joodse getto van Warschau terwijl ze op schootsafstand stonden.
In de versie van Poetin van de Russische geschiedenis is al helemaal geen plaats voor het lijden van de Oekraïners, dat een centrale rol speelt in het boek van de Britse historicus Timothy Snyder, de Bloedlanden. Stalin en Hitler, maar ook de Polen, hebben in de vorige eeuw hier ongelooflijk huis gehouden met tenminste 14 miljoen burgerslachtoffers, dus exclusief de militaire slachtoffers. De meesten waren vrouwen, kinderen en bejaarden; niemand van deze 14 miljoen slachtoffers was gewapend; velen werden beroofd van al hun bezittingen, met inbegrip van hun kleren. Eerst was er de Eerste Wereldoorlog die hier overloop in de bloedige Russische burgeroorlog na de Oktoberrevolutie in Sint-Petersburg, vervolgens de wreedheden van Stalin tijdens de Grote Zuivering en de doelbewuste hongerdood door de 5-jarenplannen van de NEP, enkel onderbroken door de verschrikkingen van de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog en de daarop volgende gedwongen volksverhuizingen.
De Grote Terreur en de Holodomor
Er is geen land en volk in Europa dat zoveel heeft geleden in de vorige eeuw als Oekraïne. En als Hitler de slag bij Stalingrad niet had verloren, had hij nog eens tenminste 30 miljoen Slaven vermoord, zo blijkt uit documentatie. Stalin was nodig om Hitler te kunnen verslaan, maar sinds de val van de Muur weten we nu ook heel precies dat de staat van dienst qua massamoord van Stalin beslist niet onderdeed van die van Hitler. Tenminste een derde van de 14 miljoen slachtoffers komt voor rekening van Stalin. Het gaat hier om politieke massamoord, in regimes waarbij de leiders bepaalden wat waar is wat niet.
Het IJzeren Gordijn hielp ervoor te zorgen dat de massamoorden van Stalin hier in het westen lang onbekend bleven, al waren onze regimes wel degelijk op de hoogte of konden ze dat zijn. Maar het was niet ‘onze invloedssfeer’ en daarom lieten we de inwoners daar in de steek, en verdween bijna iedere hoop op een ander, beter leven, op een samenleving waarin een individueel leven wel telt, en niet alleen het collectieve belang, waarin de economie en machtspolitiek nu eenmaal vroeg om export van voedsel en dus doelbewuste uithongering van de eigen burgers.
In de steden van Oekraïne stonden in 1933 iedere dag honderdduizenden mensen in de rij te wachten voor niet meer dan een brood, al vanaf twee uur ’s nachts voor winkels die pas om 7 uur open gingen. Degenen die wachtten probeerden zo wanhopig hun plaats in de rij vast te houden dat ze zich vastklampten aan de riem van de persoon vóór hen. Sommigen waren zo verzwakt door de honger dat ze niet zelfstandig overeind konden blijven staan. Zwangere vrouwen en verminkte oorlogsslachtoffers hadden hun recht verloren om als eerste een brood te mogen kopen. Een westerse journalist beschreef: ‘ergens in de rij huilde een vrouw klaaglijk, en het gekreun echode heen en weer door de rij, zodat de hele groep van duizenden klonk als één enkel dier dat in doodsangst verkeerde’.
Iedereen ging naar de steden, want op het platteland was het nog erger. Boerenvrouwen stierven op straat van de honger, boerenkinderen waren ‘levende skeletten’. Een partijlid in een industriestad was geheel overstuur door de uitgehongerde lijken die hij aantrof bij zijn achterdeur. In het ziekenhuis mochten ze de hongerslachtoffers niet helpen of voeden. Op ieder willekeurig moment in 1933 lagen er in Charkov 20.000 kinderen dood te gaan. Op een ochtend in het voorjaar lag, te midden van de stapels dode boeren op het marktplein van Charkov, een baby te zuigen aan de borst van zijn moeder, wier gezicht grijs en dood was. Voorbijgangers hadden dit tafereel vaker gezien, niet alleen de wanordelijk verspreid liggende lijken, niet alleen de dode moeder en haar nog levende baby, maar precies dat ene detail, het kleine mondje, de laatste druppels melk, de koude tepel. De Oekraïeners hadden daar ook een term voor. Terwijl ze voorbij liepen, zeiden ze tegen elkaar ‘Dit zijn de ontkiemende knoppen van de socialistische lente’.
Boeren verlieten tegen alle logica in hun akkers. Stalin had de boeren veranderd in slaven, en zij die te onafhankelijk waren of vermoord of gedeporteerd naar een keten van concentratiekampen, de nog steeds bestaande en weer in opkomst zijnde Goelag archipel. Door boeren te bedreigen met deportatie dwongen de communisten de aanspraken op hun land contractueel af te staan en zich aan te sluiten bij kolchozen, staatsboerderijen. De staatspolitie hield daar scherp toezicht, geholpen door arbeiders uit de steden, tegen wie verteld werd dat de boeren verantwoordelijk waren voor het voedseltekort in de steden. Al snel was er zelfs geen voldoende zaaigoed meer.
Alle geproduceerde voedsel, vooral graan, ging naar de steden, en vooral naar de export – daarmee verdiende Stalin harde valuta om de zware industrie te kunnen opzetten. Een hongerende boer kon al in1932 legaal worden doodgeschoten als hij een aardappelschil opraapte uit een voer op het land dat tot voor kort zijn eigendom was geweest, dat was immers diefstal van de staat. Het simpelweg in bezit hebben van voedsel was bewijs van een misdaad. Er werden wachttorens gebouwd langs de akkers om erop toe te zien dat de boeren niets voor zichzelf meenamen. Daarbij moesten de boeren, hun vrouwen en kinderen vaak allerlei vernederingen doorstaan, tot en met routinematige verkrachting. Oekraïne werd in de woorden van Stalin een vesting, een bolwerk dat leek op één reusachtig concentratiekamp, compleet met wachttorens, afgesloten grenzen, zinloze en pijnlijke dwangarbeid, en een eindeloze en voorspelbare massasterfte.
Wie honger had pleegde in de ogen van Stalin verzet, en was een soort terrorist. Iedereen die het voor hen opnam was zelf ook een terrorist en werd ‘weggezuiverd’. Er viel niet aan te ontsnappen, en in plaats van rebellie volgden immoraliteit, misdaad, onverschilligheid, waanzin, verlamming en uiteindelijk de dood. De dood was traag, vernederend, alomtegenwoordig en algemeen. Sterven van de honger met behoud van enige waardigheid was voor vrijwel iedereen onhaalbaar. Petro Veldii toonde zeldzame kracht toen hij zich, op de dag dat hij verwachtte dood te gaan, door het dorp sleepte, naar het kerkhof. Hij had zijn eigen graf gegraven, maar toen hij het kerkhof bereikt had, bleek er al iemand in te liggen. En dus groef hij nog een graf, ging liggen en wachtte af.
Wanhopige boeren gaven zich over aan kannibalisme, talloze ouders doodden hun kinderen, aten ze op en stierven later toch van de honger. Kinderen en vrouwen werden ook geprostitueerd bij rijk partijkader, in de hoop op voedsel. De doelbewuste hongersnood alleen al kostte naar schatting zo’n 5,5 miljoen Oekraïeners het leven. Pas na de Oranjerevolutie (2004) werd in 2006 door het parlement van Oekraïne de Holomodor – de doelbewust geplande hongersnood in 1932/33 – als genocide erkent, die op de vierde zaterdag in november nu jaarlijks herdacht wordt.
Vermeend fascisme in Oekraïne
Tegenwoordig worden Oekraïners door het Poetin-regime uitgemaakt als fascisten. De huidige regering is volgens Rusland een fascistische junta, de honderdduizenden demonstranten op het Maidan-plein in Kiev waren extreem-rechtse aanhangers van de met de Nazi’s in WWII collaberende rebel Stepan Bandera en op de Krim en in de Donbas zouden Oekraïense neonazi’s en strafbataljons een genocide hebben voorbereid op de Russischtalige bevolking, evenals de brandstichting in een gebouw in Odessa, waarbij 42 pro-Russische activisten omkwamen. De Russische TV, die geheel in handen van de Staat is, zend het sinds 2014 dag in dag uit, en het mistte zijn effect op de publieke opinie niet.
De werkelijkheid is dat ook in Oekraïne veel meer mensen gedood zijn dóór de Duitsers dan met hen hebben gecollaboreerd, veel meer Oekraïners vochten tegen de Duitsers dan mét de Duitsers. De meeste slachtoffers in verhouding tot de totale bevolking in de voormalige Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen in Oekraïne. Nu was Bandera inderdaad een fascist die ook onder de omvangrijke Joodse bevolking moordde, maar veel Oekraïners sloten zich bij hem aan in de illusie dat Hitler beter zou zijn dan Stalin. Toen hij in 1941 een onafhankelijk Oekraïne uitriep werd hij direct door de Duitsers opgepakt – voor Hitler was Oekraïne alleen maar Lebensraum en een graanschuur, en hij had een industrieel plan klaarliggen om de gehele Slavische bevolking uit te hongeren en te vermoorden. De Russische propaganda dat Stalin de grote overwinnaar van het fascisme was en Oekraïners, vooral die uit het westen, heulden met de fascisten, leidt bij Oekraïne tot een tegenoffensief: hoe harder Moskou roept dat Bandera (hij werd overigens in 1959 door de KGB in München vermoord) een fascist was, hoe harder Kiev het tegendeel roept en hij bij steeds meer mensen sympathie oproept. Met name in het westen van Oekraïne realiseert men zich dat hun steden en regio tot Polen en het Habsburgse Rijk behoorde, en niets heeft met Rusland.
Sommige Oekraïense vrijwilligersbataljons die strijden tegen de rebellen en Russen in de Donbas vereren Bandera en/of hebben extreemrechtse sympathieën. Zo ook de politieke beweging de Rechtse Sector, die bij de recente verkiezingen echter maar één zetel kreeg. De regering in Kiev probeert ook de vrijwilligersbataljons onder haar controle te krijgen, maar het wantrouwen tegen iedere overheid in Oekraïne is blijvend hoog en men steunt liever burgerinitiatieven. Toch lijkt de angst voor rechts-extremisme in Oekraïne behoorlijk overdreven. Tekenend is de opstelling van de Joodse gemeenschap (300.000 mensen), die een bloeiende gemeenschap vormen naar de pogroms van de Polen, Russen en Duisters in de vorige eeuw. Zij zien geen gevaar en steunen de Europese koers, evenals overigens alle religieuze leiders in het land.
Ondertussen in Rusland
In Rusland telt niet het lijden van het individu, maar de heldenmoed van het collectief. Op die manier functioneert de staat als een continu systeem, waarin het er niet toe doet of dat wordt geleid door Stalin of Poetin. Terwijl Poetin in eigen land het stalinistisch verleden propageerde, voerde hij in het Westen aanvankelijk een toneelstuk op om iedereen in de waan te laten dat Rusland de democratie een warm hart toedroeg. Hij moest wel de teugels strak aanhalen, zo verdedigde hij zich, om de chaos en anarchie die onder zijn voorganger Boris Jeltsin was ontstaan, te bedwingen. Poetin speelde de rol van verlosser, met hulp van de toen nog hoge olieprijs, waardoor de Russen niet meer maandenlang op hun loon of pensioen meer hoefden te wachten. Het algemeen levenspeil steeg, al bleven de meeste Russen buiten Moskou arm. Wel ontstond er een grootstedelijke middenklasse, die de wijde wereld in trok om zijn geld uit te geven. In ruil daarvoor moest iedereen zijn burgerrechten inleveren, die onder Jeltsin in de Grondwet waren opgenomen. Aanvankelijk kon het de meeste Russen niets schelen, want ze hadden nooit ervaren wat je aan vrije meningsuiting kon hebben.
In 2007 nam de repressie toe. Het was de tijd vlak voor verkiezingen, met een politiek proces tegen een in ongenade gevallen oligarch, de naweeën van de Tweede Tsjetsjeense oorlog en een aantal politieke moorden, waaronder die op de bevlogen kritische journaliste Anna Politkovskaja. Het Westen hield zijn mond in rui voor lucratieve gas- en oliecontracten, uit lafheid en winstoogmerk. Poetin speelde landen succesvol tegen elkaar uit en ging zich steeds meer onaantastbaar wanen. Poetin is een sterk bewonderaar van het Chinese model: een strenge dictatuur met staatskapitalisme en een oligarchenklasse van regeringsgetrouwe zakenmannen. In 2012, na zijn herverkiezing, achtte hij zich sterk genoeg om dat ideaal eindelijk te kunnen realiseren. Daarom dacht hij ook weg te kunnen komen met zijn invasie in maart 2014 in de Krim en in de Donbas, nadat hij het Westen al eerder in augustus 2008 verraste met een invasie en een felle vijfdaagse oorlog in Georgië, toen voor dat land het NAVO-lidmaatschap gloorde.
De Oranjerevolutie
Toen Poetin Oekraïne binnenviel om de Krim te annexeren, maakte hij gebruik van het machtsvacuüm dat was ontstaan nadat het Westen nauwelijks reageerde op de Oranjerevolutie. Het behoorde volgens ‘Brussel’ tot de Russische invloedssfeer, maar ondertussen was hier vanaf 1991 een jonge, goed opgeleide generatie opgegroeid die niets meer met Rusland te maken wilde hebben. Alleen in het oosten van Oekraïne was Europa te ver weg, en werd het als te zelfgenoegzaam, te gemoedelijk en te weinig reëel gezien, met een traditie die teveel afweek van hun conservatieve orthodoxe ideeën, een poel des verderf, met homoseksuelen en nog meer vreselijke Westerse fratsen. Na de toetreding van de landen in Midden- en Oost-Europa tot de EU tussen 2004 en 2007 bleven alleen Wit-Rusland en Oekraïne over als ‘tussenlanden’ tussen Rusland en het Westen. Poetin heeft in 2008 bij de NAVO gezegd dat hij Oekraïne net als Georgië niet als zelfstandige staat beschouwde, en dat geldt ongetwijfeld ook voor Wit-Rusland, Armenië, Azerbeidzjan en de voormalige Sovjet-republieken in Centraal-Azië, en overigens ook de Baltische staten. Ze behoren allemaal tot wat Poetin ‘de Russische wereld’ noemt, zijn invloedssfeer, waar Russen en Russischtaligen wonen. Ze behoren volgens Poetin tot één volk. Je kunt je bij die Russische invloedssfeer echt wel iets voorstellen, in de zin van een gevoel van emotionele verbondenheid met de lokale Slavische bevolking, maar het gaat geheel voorbij aan de notie dat invloedssferen in het digitale en geglobaliseerde huidige tijdperk allang achterhaald waren.
De Oranjerevolutie liep in 2010 stuk op onenigheid tussen haar leiders, de door het oude regime vergiftigde Viktor Joesjtsjenko en Joelia Timosjenko. Het land werd in de praktijk geregeerd door elkaar bestrijdende oligarchen, die parlementszetels kochten om juridische immuniteit te krijgen. Ondertussen infiltreerde Rusland het leger, de geheime dienst en het overheidsapparaat en dwarsboomde Rusland een te pro-Europese koers. In 2010 met de overwinning van Viktor Janoekovitsj leek het land weer een vazalstaat te worden van Rusland, maar hij realiseerde zich dat hij in Europa meer te winnen had. Hij probeerde Rusland en de EU tegen elkaar te laten opbieden, maar toen de EU daaraan niet meedeed en Poetin steeds meer intimidatie toepaste, koos hij uiteindelijk voor een verdrag met Rusland.
De Maidan-opstand
Dat was het sein voor de Maidan-opstand, eind 2013. Dat was geen fascistische coup zoals Rusland beweert, noch een door Amerika en/of de EU gesmeed complot, maar een burgerlijke revolutie die de meest uiteenlopende groeperingen verenigde tegen een crimineel regime dat hun vrijheid steeds verder inperkte en bol stond van corruptie. De meeste betogers waren apolitiek maar wel zeer vastberaden. Onder hen vooral veel jonge studenten, maar al gauw werd het een breed volksverzet. Nadat sluipschutters zo’n honderd betogers hadden neergeschoten vluchtte Janoekovitsj als een dief in de nacht naar Rusland. De staatskas bleek praktisch leeggeroofd.
Toen bleek dat na de Maidanrevolutie dat Oekraïne niet met drang en intimidatie te verleiden waren tot zijn invloedssfeer besloot Poetin militaire macht in te zetten. Rusland gedraagt zich als een puur imperialistische macht die geen afstand kan doen van zijn voormalige kolonies. De meeste Oekraïners (ruim 75%) realiseren zich dat de25 jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de Russische invloedssfeer weinig heeft opgeleverd – ook in de Russischtalige gebieden kiest ruim 57% voor een meer Europese koers inmiddels. De militaire agressie vanuit het Kremlin heeft de Oekraïners in elkaars armen gedreven en heeft de Oekraïners voor lange tijd van Rusland vervreemd. De steun voor de Europese keuze groeit, ondanks de economische crisis die dit heeft opgeleverd.
Geen burgeroorlog maar Russische agressie
Laat u niet voor de gek houden: er is in Oekraïne geen burgeroorlog, maar een oorlog van Rusland tegen Oekraïne aan de gang. De Krim werd door Russische troepen bezet, het deelparlement werd ontbonden en er vond een frauduleus referendum plaats, waarna annexatie plaatsvond, in flagrante schending met het in Boedapest gesloten verdrag dat bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de grenzen van Oekraïne, inclusief de Krim, ook door Rusland zouden worden gerespecteerd in ruil voor het vernietigen van de in Oekraïne aanwezige kernwapens, en ook in strijd met het ook door Rusland ondertekende handvest van de OSVE, waarin de territoriale integriteit van alle lidstaten wordt gegarandeerd. De Krim is inmiddels veranderd in een dode zone: de banken zijn ingestort, het toerisme is dood en alle zakenlui vertrekken. De ontnuchtering begint ook bij de gewone burgers op de Krim te komen, en men houdt zich vast aan de enorme subsidies die Rusland nu geeft om het schiereiland draaiende te houden – maar hoelang kan Rusland daar nog mee doorgaan? De oorspronkelijke Tartaarse bevolking, nu een minderheid in eigen land, wordt geïntimideerd en is deels gevlucht naar Oekraïne. Eigen cultuur en taal worden onderdrukt, zoals ook in de dagen van Stalin (uiteindelijk deporteerde hij het hele volk naar de Kazachstaanse steppe, velen kwamen daarbij om. Onder Chroetsjov mochten ze weer terugkeren).
De bevolking in Rusland werd verteld dat de Russen een fascistische genocide hadden vorkomen en dat de Krim succesvol ‘Heim in Reich’ was gebracht, en het overgrootste deel van de Russen (85%) gelooft dat. Overal werden rekreturingsbureaus voor vrijwilligers om te vechten tegen de fascisten in Oekraïne opgericht en mensen meldden zich massaal aan. Als Russen op hun werk niet mee jubelden over de annexatie van de Krim werden ze collaborateurs, huurlingen of fascisten genoemd. De Russische politieke oppositie, waaronder de later vermoorde Boris Nemtsov, werd weggezet als een vijfde kolonne. Alleen de term ‘volksvijand’ uit Stalins terreurdagen ontbreekt nog.
Veel Westerlingen die in Rusland wonen of daar vrienden of familie hebben spreken hun verbazing uit dat ieder vermogen tot onafhankelijk denken bij de meeste Russen op dit moment verdampt lijkt. Zelfs een deel van hen die na de frauduleuze verkiezingen van 2011 massaal de straat opgingen om tegen het regime van Poetin te protesteren, staat ineens pal achter hun president. Alsof ze hem al zijn vroegere zonden vergeven hebben, omdat hij de parel van het vroegere Sovjetrijk, zoals veel Russen de Krim noemen, heeft teruggehaald en Rusland van zijn minderwaardigheidscomplex heeft afgeholpen.
De bevolking in het oosten van Oekraïne, in steden als Charkov, Donetsk en Odessa, waar de bevolking bijna alleen naar de Russische TV kijkt, zag een deel van de bevolking wel wat in een eigen variant van het Krim-scenario. Velen hoopten op hogere pensioenen, een toekomst voor de zieltogende steenkolenmijnen van de Donbas en bescherming door een krachtige leider tegen het ‘fascisme’ vanuit Europa. Na bezettingen van overheidsgebouwen waarbij wapens buit werden gemaakt in Donetsk en Loegansk werden gewapende Russische ‘vrijwilligers’ massaal aangevoerd. Oekraïne durfde net als op de Krim nog niet hard te reageren, zich ook bewust van de weifelende houding van het Westen. De top van de nieuw uitgeroepen ‘volksrepublieken’ in de Donbas bestond van het begin af aan uit Russen. Er werden massaal Russische wapens en munitie ingevoerd, hetgeen bevestigd is door onafhankelijke waarnemers van de OVSE en vele satellietbeelden.
De oorlog in de Donbas liep echter vast. Er zijn veel aanwijzingen dat Poetin van plan was heel het zuiden en oosten van Oekraïne, van Odessa en de hele Zwarte Zeekust, tot de meeste regio’s ten oosten van de Dnepr, in te lijven als Nieuw-Rusland. Er braken hevige gevechten uit tussen regeringstroepen en door Rusland bewapende en georganiseerde separatisten in het uiterste oosten, ondersteund met vrijwilligers en reguliere Russische troepen – net zoals op de Krim zonder herkenningstekens. Toen bleek dat het overgrote merendeel van de Oekraïense bevolking de separatisten niet steunde en chocolademagnaat Porosjenko tot president koos, toomde Moskou in en zag voorlopig af van een grote invasie zoals op de Krim – tot verontwaardiging van de separatisten en hun nationalistische bondgenoten in Rusland. Tijdens zijn traditionele eindejaars-persconferentie op 17 december 2015 gaf Poetin openlijk toe dat Russische militairen in de Donbas actief zijn,
Het Westen is te voorzichtig
Het Westen reageerde eerst uiterst voorzichtig, om Rusland niet verder te provoceren maar ook om de eigen financiële en energiebelangen niet teveel op het spel te zetten. Vlak daarvoor was Poetin nog met alle egards in Nederland ontvangen, en werden demonstranten ver van hem weg gehouden. Pas toen op 17 juli 2014 Oost-Oekraïense separatisten per ongeluk vlucht MH-17 neerhaalden met een Russische BUK-raket neerhaalden, waarbij alle 298 inzittenden om het leven kwamen, liet de EU haar voorzichtige houding varen. In navolging van de Amerikanen en onder druk van de publieke opinie besloot ‘Brussel’ ook tot zware sancties. De bewijzen stapelen zich op en deze zomer zal er ongetwijfeld eindelijk een strafaanklacht volgen richting Rusland. Pas na het neerschieten van de MH-17, die vermoedelijk werd aangezien voor een Oekraïens militair vliegtuig, verving Moskou de Russische top van de volksrepublieken in de Donbas door lokale mensen. Dat Russen de leiding hadden over een zgn. ‘spontane volksopstand’ maakte geen erg overtuigende indruk.
De Minsk-akkoorden
Het gebied kwam inde greep van rivaliserende bendes, die de bevolking en elkaar plunderden, kidnapten en martelden. Toen Oekraïense vrijwilligersbataljons Donetsk en Loegansk dreigden te omsingelen greep het Russische leger zelf in en zetten voor het eerst reguliere Russische troepen in. Aan beide zijden zijn duizenden slachtoffers te betreuren. Uiteindelijk maakten de Minsk-akkoorden een einde aan deze strijd, zij het dat de wapenstilstand nog steeds dagelijks wordt geschonden, de rebellen nog steeds illegaal worden bevoorraad met wapens en munitie door Rusland en de uitvoering van verkiezingen met een gedeeltelijk zelfbestuur in de Donbas op zich laat wachten. Ondertussen heeft Rusland wel de orde in de Donbas hersteld door het uitschakelen van rivaliserende bendes en ook door liquidatie van ongehoorzame opstandelingen. Vorig najaar is Rusland begonnen pensioenen, uitkeringen en salarissen van ambtenaren en separatisten uit te betalen (kosten circa $ 1 miljard per jaar) en de roebel is ingevoerd als betaalmiddel in plaats van de Oekraïense hrivna. De rebellenmilities zijn omgevormd tot militaire eenheden onder leiding van Russische officieren. Ook voor de Internationale Crisis Group staat vast: de Donbas wordt geheel gerund door Moskou. Gevreesd moet worden dat de Donbas een bevroren conflict wordt, zoals Rusland dat ook gedaan heeft met Transnistrië in Moldavië en met Zuid-Ossetië in Georgië, als ook in andere gebieden. De uitvoering van de Minsk-akkoorden wordt door de Russen tegen gehouden door grotere autonomie te eisen, met een eigen leger- en politiemacht, zelfstandige buitenlandse politiek en economische relaties met Rusland en eigen zetels in het parlement in Kiev. Deze eisen zijn voor Kiev begrijpelijkerwijs volstrekt onaanvaardbaar. Waarna Moskou weer stelt dat Kiev het bestand van Minsk saboteert. En als dat niet genoeg helpt worden af en toe de beschietingen weer opgevoerd.
Omkering van zaken
Het is veelzeggend hoe Rusland het conflict in binnen- en buitenland presenteert: de omwenteling in Kiev, afgedwongen door massaal volksprotest (en niet door twee verdwaalde EU-politici op de Maidan – dat zou echt veel te veel eer zijn, dames en heren van de SP), wordt afgeschilderd als een illegale coup, terwijl het zeer excessieve geweld in de Donbas wordt vergoelijkt, ja zelfs verheerlijkt, en de Russische betrokkenheid keihard wordt ontkend. Wonderlijk genoeg zijn er nog steeds in het Westen mensen te vinden die vinden dat Poetin een punt heeft – in blinde boosheid over ‘Brussel’ en/of over Amerika.
Er zijn velen in het Westen die niettemin datzelfde Westen verwijten de Russen en Poetin teveel geprovoceerd te hebben. De uitbreiding van de EU en de NAVO naar landen die tot de invloedssfeer van de voormalige Sovjet-Unie behoren zou in strijd geweest zijn met de afspraken daarover bij het einde van de Koude Oorlog. Maar Clinton en Kohl hebben dat juist heel behoedzaam gedaan – de wens tot aansluiting was zo duidelijk dat die niet genegeerd kon worden en er werd slechts zeer in beperkte mate een troepenmacht gelegerd. Bovendien werd geprobeerd Rusland zelf aan de NAVO te koppelen – het was aan Moskou te wijten dat het nooit tot een volledig partnerschap kwam. Daarenboven waren de implosie en aftakeling van de Sovjet-Unie geen verdienste van de NAVO of het Westen, maar had het in de eerste plaats aan zichzelf te danken, doordat het veel-volkerenrijk al jaren bol stond van de interne spanningen en de planningseconomie allang failliet was. Rusland is geen nieuwe Weimarrepubliek met een gerechtvaardigd gevoel voor een revanche op een vernederende vrede, zoals de Poetin-rechtvaardigers beweren. Voor het Westen was het wantrouwen jegens de oude tegenstander uit de Koude Oorlog iets uit het verleden; voor het Kremlin gold het tegenovergestelde.
De Rode Mens is terug
De weinige Russen die kritisch staan tegenover Poetin zijn bang. Nobelprijswinnaar Svetlana Alexijevitsj ziet de Rode Mens, de homo sovieticus, weer terugkeren: ‘Binnenkort zullen ze vragen waarom iemand zo nodig naar Egypte of Turkije met vakantie gaat en niet naar Sotsji. Waarom luister je naar buitenlandse muziek en niet naar de Russische? We hebben niet de Krim teruggekregen, maar de Sovjet-Unie.’
Poetin als zakenman
Michel Krielaars, publicist en verbonden aan NRC (o.m. als correspondent in Rusland van 2007 tot 2012) vraagt zich in zijn ‘Het kleine koude front – hoe het Westen Rusland uit het oog verloor’) af of Poetin niet vooral als zakenman moet worden beschouwd. Hij heeft zijn macht in goud omgezet en is steenrijk. Uit de Panama-dossiers wordt het bewijs geleverd dat vele tientallen miljarden ondergebracht zijn in belastingparadijzen via brievenbusmaatschappijen, o.a. aan de Zuidas in Amsterdam. Als je Poetin vooral als zakenman ziet, oppert Krielaars, dan hoef je zijn acties niet in de eerste plaats als geopolitiek te zien. Zijn handelen is dat van een autoritair leider, die sinds het verdrijven van zijn autoritaire collega Janoekovitsj een vergelijkbaar lot vreest en improviseert. Poetins populariteit was voor de annexatie van de Krim op een historisch dieptepunt beland door de economische recessie. Een Europees Oekraïne is voor hem een schrikbeeld met vrije verkiezingen, eerlijke rechtbanken, een in macht beperkte staat, vrijheden voor burgers om het eigen leven zelf in te richten. Met democratie en transparantie in Rusland zouden ook de misdaden van Poetin publiek worden, en zou het voortbestaan van zijn regime in het geding komen. Om zijn positie te versterken heeft hij zich een reactionaire, antiwesterse filosofie toegeëigend, waarin autocratie en orthodoxie gehuldigd worden als de fundamenten van een machtig Rusland dat een unieke weg volgt, zie ook de interventie in Syrië.
Maar velen wijzen ook op het feit dat de Russen hun leiders altijd behoorlijk wantrouwen. Het is de vraag hoe lang de euforie over de ‘terugkeer’ van de Krim zal aanhouden, ook op de Krim zelf, nu de economie onder de sancties en de lage olieprijzen in een ernstige recessie is beland, en toeristen op de Krim wegblijven. Bovendien is Poetin steeds meer geïsoleerd, nadat er al veel te zelfstandig opererende oligarchen zijn vermoord of naar Siberië verbannen. Er is volgens de Russische schrijver Michail Sjisjkin een kleine criminele bende overgebleven die de macht in het Kremlin monopoliseert en de hele bevolking in gijzeling houdt. Volgens de New York Times bestaat deze ‘junta’ uit slechts vijf mensen: naast Poetin, het hoofd van de FSB (opvolger van de KGB) Bortnikov, secretaris van de Veiligheidsraad Patroesjev, hoofd van de presidentiële staf Ivanov, en Rosneft-baas Setsjin. Het zijn allen oud-KGB-ers en goede vrienden. Ze hebben een zeer goedwerkende propagandamachine opgebouwd, vergelijkbaar met het niveau van George Orwells 1984. De vraag is hoe lang dit voor Poetin goed kan blijven gaan. Moderne, westers georiënteerde Russen maken ongeveer 15% van de bevolking uit. Met zijn twintig miljoen vormen ze de potentiële basis voor een Moskouse Maidan. Het is alleen de vraag of ze ook die moed kunnen opbrengen. Eens komt die dag, daarvan ben ik overtuigd. Svetlana Alexijevitsj schreef: ‘Wij hebben alleen maar geprobeerd te overleven, maar nooit geleefd’. En iedereen weet dat het verlangen om echt te leven zelfs in de meest benarde situaties uiteindelijk overwint.
Wat moet het Westen doen?
Maar het Westen kan en moet daaraan ook willen bijdragen. Het moet zich dan wel verenigd en standvastig opstellen tegenover Poetin en tegelijkertijd met de Russische samenleving in gesprek blijven. Dus sancties handhaven en Oekraïne blijven steunen, ook met dit Associatieverdrag, maar wel zoveel mogelijk podia voor gesprek met Russen aangaan.
Het Westen was tot voor kort vergeten dat de Russische politieke cultuur hard is en Rusland een andere wereld dan de onze. Bij ons is het sluiten van compromissen de norm, in Rusland bestaat geen compromis. Als je wat wilt bereiken moet je met de vuist op tafel slaan. Na het neerschieten van de MH-17 is het Westen en vooral de EU wakker geschud uit een zoete droom, die voornamelijk werd ingegeven door hebzucht. Ineens besefte iedereen met wie het Westen in het Kremlin te maken had en dat Europa geen groot Zwitserland was waar nooit iets gebeurde. De tijd van zachte heelmeesters is hopelijk blijvend voorbij. Europa heeft tot nu toe geen antwoord op de aanvalstactiek van het Kremlin en blijkt niet over een effectief eigen veiligheidsbeleid te beschikken. De eenheid van Europa in het verzet tegen Poetin lijkt weer af te brokkelen.
Geen reden tot optimisme
De vooruitzichten op de korte termijn zijn niet gunstig. Poetin heeft risico’s genomen en kan moeilijk terug. Als hij stopt met het steunen van de separatisten kunnen deze en andere Russische nationalisten zich tegen hem keren. Als Poetin bij een paleiscoup zou worden afgezet is de kans groot dat zijn opvolger een echte nationalistische hardliner is, in plaats van deze criminele zakenman. Rusland is weer verworden tot een – ook zelfverklaarde – vijand van het Westen. Poetin is ook gevaarlijk omdat hij ondanks zijn sluwe improvisatie en verrassingszetten met de rug tegen de muur staat, en een kat in het nauw kan ook gekke sprongen maken – en deze kat beschikt over een angstaanjagend kernwapenarsenaal.
Poetin wil vooral zijn eigen regime veilig stellen, daarom is een vrij en democratisch Oekraïne, dat Rusland tot voorbeeld kan dienen, geen optie voor hem. Om het Westen in het ongewisse te laten heeft het Kremlin daarom een vestingmentaliteit en een antiwesterse stemming gecreëerd, met behulp van de Russisch-Orthodoxe kerk en een paar reactionaire ideologen die Rusland tot een unieke Slavische staat met eigen waarden en normen hebben bestempeld. Daarmee is volgens Krielaars Rusland de facto zelf een fascistische staat geworden, in de klassieke zin van het woord: chauvinisme, revanchisme, messianisme, machtsvertoon, gelijkschakeling van de media, een feitelijk éénpartij-systeem, intimidatie en belastering van andersdenkenden, opsluiting en liquidatie van tegenstanders, het bestempelen van andersdenkenden als de binnenlandse vijand die op het punt zou staan het land binnen te vallen, en de collectieve roes als het om de leider gaat.
Ook in Oekraïne was er tot voor kort weinig reden tot optimisme. Janoekovitsj bediende zich van precies dezelfde methoden als Poetin, waaronder een persoonsverheerlijkingscultus. In de drie jaren dar hij aan de macht was, leek de wereld van Brezjnev in al zijn glorie hersteld. Met de Europese koers kan Oekraïne wellicht de corrupte staat en het machtsmisbruik achter zich laten en de weg naar een beter en vrijer leven vinden. Het land moet van heel ver komen, de corruptie is overal en hardnekkig. Het was er al in de Sovjet tijd – omkoping was het smeermiddel van het dagelijkse leven. De inefficiëntie van de planeconomie leidde tot enorme schaarste, en voor een verjaardagsfeestje haalde je het beste vlees, de drank of de hapjes via een kennis aan de ‘zwarte achterdeur’ van de staatswinkel. Bij de plotselinge implosie van het communisme zagen een aantal handige zakenlui en partijleden hun kans voor een soort gelegaliseerde roof van de staatseigendommen – de rest van het volk begreep niets van begrippen als particulier eigendom, de waarde van geld, en er was geen ervaring met financiële transacties en de betekenis van banken in een markteconomie. En voor zover het niet gelegaliseerd was werd het afgedwongen met geweld. De georganiseerde misdaad bloeide op en zakenlui omgaven zich met zwaar bewapende lijfwachten. Zo werd de klasse van oligarchen geboren, zowel in Rusland als de Oekraïne. In Oekraïne werd anders dan in Rusland een horizontaal speelveld van 16 oligarchen tot stand gebracht, die de plundering van het land onderling verdeelden. Ook de huidige president Porosjenko is een oligarch. Doordat hij van dat verleden, anders dan hij beloofd had, geen afstand van heeft gedaan, is zijn geloofwaardigheid ernstig beschadigd. Ook veel van de zwendel van Oekraïense oligarchen gaat overigens via Nederlandse belastingconstructies aan de Amsterdamse Zuidas.
Maar toch gebeurt er veel
Toch gebeurt er veel. Er zijn vele wetten tegen corruptie aangenomen, er zijn politiemensen, rechters en ambtenaren ontslagen, ook bij het openbaar ministerie – na veel moeite, dat wel. Er is bijv. een geheel nieuwe verkeerspolitie opgeleid. Vroeger liet elke politieman een automobilist een boete afkopen. De vers opgeleide jonge agenten rijden nu met zwaailicht door Kiev en verbazen de bevolking met hun vriendelijkheid en correct gedrag. Steekpenningen aannemen leidt tot direct ontslag. Met een ombudsman voor belastingzaken wordt werk gemaakt van zelfverrijking door belastinginners. Declaraties van staatsambtenaren worden sinds kort verplicht online gezet. Er is voor het eerst een publieke tv-zender die niet afhankelijk is van oligarchen, en politieke partijen moeten hun financiën verantwoorden. De aanbesteding van overheidscontracten zijn vanaf 1 april jl. digitaal te volgen.
Maar er moet nog steeds veel gebeuren. Zo staan nog steeds veel parlementariërs op de loonlijst van oligarchen en de scheiding der machten moet juridisch beter gegarandeerd worden: de onderbetaalde rechters, aanklagers en rechercheurs zijn zeer vatbaar voor steekpenningen. En: hoe vervang je bijv. 9000 corrupte rechters zonder het juridisch systeem lam te leggen? Daarbij vragen de Oekraïense hervormers ook de steun vanuit de EU. Het Associatieverdrag stelt effectieve aanpak van corruptie en machtsmisbruik als dwingende voorwaarde om toegang te krijgen tot de Europese markt. Druk en betrokkenheid vanuit het Westen is nodig, zo zeggen de hervormers.
De eisen die IMF en Wereldbank stellen helpen ook wel degelijk. Een Wereldbankteam werkt in Kiev onder andere aan investeringen in infrastructuur, een beter depositogarantiestelsel voor banken en inkomenssteun voor de allerarmsten. De Oekraïense economie is er beroerd aan toe, maar waar Rusland steeds verder verzinkt in stilstand en stagnatie gloeit in Oekraïne de hoop op verbetering. Daarbij kan vrijhandel met de Europese markt wel degelijk een grote groeifactor zijn, zon leert ook de ervaring met Polen, de Baltische staten en andere voormalige Warschaupact-lidstaten, zonder daarbij de ogen te sluiten voor de sociale implicaties. Dus in plaats van tegen het verdrag te stemmen, laten we vooral zorgen dat het in de Europese markt niet alleen gaat om handel en geld verdienen, maar ook om groei van goede werkgelegenheid, een goede sociale zekerheid opbouwen en eerlijke inkomens- en vermogensverhoudingen, inclusief het bestrijden van armoede.
Gerard Bosman
Verder lezen? Hierbij een selectie:
-Laura Starink, Slag om Oekraïne – referendum over een land in opstand
-Michel Krielaars, Het kleine koude front – hoe het westen Rusland uit het oog verloor
-Svetlana Alexijevitsj, Het einde van de Rode Mens – leven op de puinhopen van de Sovjet-Unie
-Marc Jansen, Grensland – Een geschiedenis van Oekraïne
-Timothy Snyder, Bloedlanden – Europa tussen Hitler en Stalin
-Hubert Smeets, De wraak van Poetin – Rusland contra Europa
-Laura Starink, De schaduw van de grote broer
-Michiel Krielaars, Het brilletje van Tsjechov – Reizen door Rusland
-Pieter Waterdrinker – De correspondent
-Jan Bezemer/Marc Jansen, Een geschiedenis van Rusland
-Anna Politkovskaja, Poetins Rusland
-Sana Valulina, Kinderen van Brezjnev
-Orlando Figes, Fluisteraars – Leven onder Stalin
-Laura Starink – De Russische kater
-Corine de Vries – Dansen in een strafkamp
-Peter d’Hamecourt – Russen zien ze vliegen
-Olaf Koens – Oorlog en Kermis
-Jelle Brandt Corstius – Rusland voor gevorderden
